DOMAĆE I STRANO PROJEKTOVANJE: Imaju li Romi u BiH ikakve koristi od silnih miliona

Piše: B.M.R.

U Bosni i Hercegovini se svake godine izdvajaju milioni konvertibilnih maraka koji bi trebali biti iskorišteni da se poboljša život Roma. Kroz obrazovanje, stambeno zbrinjavanje, zdravstvenu zaštitu… brojni projekti, barem deklarativno, pišu se i provode u interesu romske populacije.

Newipe je ranije pisao o tome koliko se sredstava izdvaja sa državnog nivoa, a ukratko podsjetimo da se ta sredstva smanjuju u odnosu na prethodne godine, kao i na to da prošle godine budžeta za ove namjene nije ni bilo. Kao što kaže naš sagovornik Nedžad Jusić, ne samo da se sredstva smanjuju nego i troškovi života rastu, uključujući i materijale za gradnju, zdravstvenu skrb i obrazovne materijale, pa je to već dvostruki udar na ono za što novac na kraju može biti iskorišten tamo gdje je najpotrebnije – na terenu.

Osim novca iz „domaćeg budžeta“, već decenijama se u BiH provode različiti projekti koje finansira Evropska unija. Provode ih uglavnom velike međunarodne organizacije koje onda za partnere uzimaju manja, domaća udruženja. S obzirom da se radi o milionskim iznosima, zanimalo nas kako se taj novac iskorištava i šta u konačnici ostane za krajnje korisnike.

Iako je jedan od glavnih implementatora projekata EU u BiH, u Care Internationalu sedmicama nisu pronašli vremena za razgovor za Newipe o ovoj temi, iako smo zahtjeve prosljeđivali više puta.

Od 2007. EU osigurala 15 miliona KM

U Evropskoj uniji u BiH za Newipe kažu da je integracija Roma u samim temeljima procesa proširenja EU i naglašena je u Mišljenju Evropske komisije o zahtjevu BiH za članstvo u EU i 14 ključnih prioriteta.

Ukupno, od 2007. godine, EU je za BiH osigurala više od 15 miliona KM za podršku socio-ekonomskoj integraciji Roma u BiH:

–To uključuje stambeno zbrinjavanje, podršku mladim romskim aktivistima u njihovim lokalnim zajednicama, kao i podršku romskim organizacijama i lokalnim vlastima u njihovim nastojanjima da sarađuju na koordinisaniji način – kaže za Newipe Ferdinand Koenig, glasnogovornik Delegacije Evropske unije i Ureda specijalnog predstavnika Evropske unije u Bosni i Hercegovini.

Nedžad Jusić iz udruženja Euro Rom iz Tuzle svoj doprinos za poboljšanje života Roma u BiH dao je i kroz angažman u Odboru za Rome i Vijeće Roma. Dobitnik je priznanja Evropske komisije i nagrade EU za integraciju Roma na zapadnom Balkanu u 2023. Kaže da, iako EU izdvaja značajna sredstva u BiH, što je osjetno doprinijelo napretku, ipak se u konkretnim aktivnostima moglo uraditi više kada je u pitanju lokalni nivo:

–Mnoga sredstva se ulažu na globalnom, odnosno nacionalnom nivou. Romska mahala jeste imala određenu korist, ali siguran sam da je mogla imati i veću da su se programi direktno i konkretno realizovali na lokalnom nivou. Zbog toga mislim da je i EU to počela da shvata. To i jeste moja preporuka – da se svi projekti i aktivnosti fokusiraju na lokalni nivo, na romsku mahalu, jer problemi sa kojima se susreću Romi nisu isti u svim gradovima i svaka lokalna zajednica ima svoje određene potrebe.

Dosta toga je urađeno, kaže Jusić, na zakonskoj legislativi i kreiranju određenih dokumenata.

Osim entitetskih, lokalnih i državnih institucija sa kojima EU sarađuje (Ministarstvo za ljudska prava i izbjeglice BiH, Ministarstvo civilnih poslova BiH, Odbor Roma, Agencija za ravnopravnost spolova BiH), blisko sarađuju i sa Vijećem Evrope, UNICEF-om, UNHCR-om, CARE, Save the Children, UN Women, UNDP, OSCE, Svjetskom bankom.

Projekti EU u BiH

Trenutno se provodi projekat „EU4Employement“ koji, između ostalog, ima za cilj podizanje svijesti romske populacije u vezi sa aktivacijom na tržištu rada, u saradnji sa romskim udruženjima. Pored toga, postoji nekoliko regionalnih projekata koji se trenutno provode u BiH, kao što su: 

–                      ROMACTED II: Promovisanje dobrog upravljanja i osnaživanja Roma na lokalnom nivou. Projekat ima za cilj unapređenje i proširenje posvećenosti institucija, njihovih kapaciteta, znanja i vještina u radu na inkluziji Roma, osnaživanju romske zajednice, doprinosu pripremi lokalnih razvojnih akcija koje imaju za cilj unapređenje kvaliteta života Roma. Realizuje ga Vijeće Evrope, a vrijedan je 5,7 miliona eura.

–                      Regionalna akcija EU za obrazovanje Roma: Povećana podrška obrazovanju i mogućnosti za romske studente na Zapadnom Balkanu i Turskoj (RARE), faza II (vrijednosti 4 miliona eura).

–                      Integracija Roma – faza III (vrijednosti 3 miliona eura). Treća faza akcije Integracije Roma će raditi sa vladama u regionu na povećanju njihovih kapaciteta za suočavanje sa izazovima sa kojima se Romi susreću kroz javne politike, uključujući one koje se odnose na stanovanje, zapošljavanje, civilnu registraciju i zelenu i digitalnu tranziciju.

Šta je EU do sada podržala

Projekti koje je EU do sada provela u BiH odnosili su se na različite oblasti. Tako je projekat koji se odnosio na promovisanje ljudskih prava i inkluzije Romkinja i mladih za cilj imao zaštitu građanskih, političkih, socijalnih, ekonomskih i kulturnih prava romske manjine jačanjem romskih organizacija civilnog društva i demokratskih aktivista u BiH, s posebnim fokusom na Romkinje i mlade. EU je finansirala projekat sa 160.000 eura, koji su implementirale različite organizacije civilnog društva, a koji je završen u junu 2021. godine.

Projekat  Bright4All – Osnovno PRAVO na obrazovanje za SVU djecu u Bosni i Hercegovini” odnosio se na obrazovanje djece iz osjetljivih grupa (kao što su Romi, djeca sa smetnjama u razvoju…). EU ga finansirala sa 350.000 eura, a implementirale su ga nevladine organizacije, i završen je 2020. godine.

Cilj projekta   Integracija Roma – Faza 2 bio je da se smanji socio-ekonomski jaz između romske populacije i ostatka stanovništva na Zapadnom Balkanu i u Turskoj, kao i da se poveća stopa implementacije i budžetskih izdvajanja za politike integracije Roma od strane vlasti kao dio EU integracija. (Finansiran je sa 2 miliona eura (putem IPA), koji je sprovodilo Vijeće za regionalnu saradnju (RCC).

Kroz  ROMACTED – Faza 2 radilo se na usklađivanju sa evropskim standardima i acquisom EU u oblastima vladavine prava, demokratije i ljudskih prava te slobode medija za korisnike IPA II.

Roma Action I i II projekti omogućili su za oko 289 romskih porodica nove stambene jedinice u 18 opština širom BiH, navode u EU za Newipe :

– Projekti su također imali za cilj osnaživanje Romkinja iz ciljanih općina (Vitez, Travnik, Donji Vakuf, Prnjavor, Modriča i Vukosavlje) da učestvuju u društvenim, kulturnim i ekonomskim aktivnostima i aktivno doprinose formalnom i neformalnom donošenju odluka u svojim zajednicama. Akcije su promovisale i uključivanje mladih romskih aktivista, koji efikasno koriste novostečene veštine, alate zagovaranja i digitalne tehnologije da donesu pozitivne promene u svojim zajednicama i utiču na donošenje odluka na svim nivoima. Dodatno, uspostavljeni su mehanizmi za učešće predstavnika Roma (žena i mladih) u procesima donošenja odluka, zajedničkog stvaranja povoljnog političkog okruženja sa lokalnim vlastima i provođenja aktivnosti koje osiguravaju bolje uslove života romske populacije. Tu su bile i akcije i inicijative usmjerene na ekonomsko osnaživanje.

Projekat Aktivni mladi Romi za prava i inkluziju, koji je realizovala Care u partnerstvu sa NVO Bolja budućnost – Tuzla i NVO Otaharin – Bijeljina, omogućio je za više od 60 mladih Roma iz Donjeg Vakufa, Prnjavora Modriče, Vukosavlja, Bijeljine, Travnika, Viteza, Tuzle, Bosanske Krupe, edukacije u akcijama rukovodstva romske omladine. Lokalni akcioni planovi su revidirani u tri opštine (Bijeljina, Prnjavor i Travnik) kao i sredstva koja su općine izdvajale. Pored toga, četiri romske organizacije su prošle obuku za povećanje svojih organizacionih kapaciteta u oblasti pisanja projekata, realizovano je pet malih grantova, u šest opština formirane su projektne radne grupe za procese donošenja odluka za inkluziju Roma.

Projekat Promovisanje ljudskih prava i inkluzije Romkinja i mladih, koji je Care  international realizovala u partnerstvu sa Udruženjem Žena Romkinja „Romani Ćej“ – Prnjavor i Udruženjem Roma „Jačanje-Zuralipe“ – Vitez, omogućio je da 30 žena i 30 mladih stvore prostor i povećaju vidljivost njihovih lokalnih akcija, te je promovisao i romski aktivizam. Također, 30 žena je na različite načine uključeno u procese ekonomskog osnaživanja u šest opština. Stvorena su dva poslovna hub-a u Vitezu i Prnjavoru. Istovremeno, 30 mladih aktivista (od kojih 16 žena) planiralo je i realizovalo 16 malih inicijativa u lokalnim zajednicama (uz podršku lokalnih nevladinih organizacija).

Kako se izdvaja novac na državnom nivou

Ranije smo pisali da je Ministarstvo za ljudska prava BiH ove godine za potrebe Roma izdvojilo tek oko 1,4 miliona KM, što teško može podmiriti i osnovne potrebe u svim oblastima. Naši sagovornici upozorili su da u vrijeme opštih poskupljenja, smanjenje budžeta namijenjenog romskoj populaciji nikako ne ohrabruje. Jedan od primjera je 200 hiljada KM izdvojenih za zapošljavanje, što je naš sagovornik Boris Pupić prokomentarisao na sljedeći način:

–Po starim cijenema rada mi bismo za ovaj novac mogli da zaposlimo u Brčkom jednu osobu, 12 u FBiH i šest u RS. S tim da se radi o zapošljavanju na godinu dana osoba sa završenom srednjom stručnom spremom. Po sadašnjim brojkama, kada uzmemo da je cijena rada porasla, mi ne bismo mogli zaposliti ni ovaj broj ljudi koji sam naveo. U Distriktu Brčko se ne bi mogla zaposliti ni jedna osoba. Tako da ne znam ni kako bih nazvao ovu izdvojenu sumu – kao neko utješno izdvajanje. Dobro je, naravno, da se bilo šta izdvojilo, ali ne vjerujem da će se nešto moći uraditi od tog iznosa. 

U Ministarstvu za ljudska prava BiH za Newipe kažu da se ova suma određuje  u skladu sa instrukcijom koju primaju od Ministarstva finansija i trezora Bosne i Hercegovine a koja služi kao priprema Dokumenta okvimog budžeta institucija Bosne i Hercegovine:

–Planirana i dozvoljena sredstva koja se izdvajaju za poboljšanje stanja romske nacionalne manjine  za 2023. godinu, procjenjuju se u skladu sa raspoloživim sredstvima budžeta Ministarstva.

Po ovoj logici, za sve planirane troškove novca mora biti, a za Rome – koliko preostane ili, koliko se „dozvoli“, a da se ne uzme drugima:

–Grant sredstva za ovu namjenu smanjena su u odnosu na period iz 2015. godine jer su i zahtjevi drugih ranjivih skupina prepomati u budžetu Ministarstva.

Kada je u pitanju poboljšanje položaja Roma u bosanskohercegovačkom društvu kroz izdvajanje budžetskih sredstava za implementaciju Akcionih planova za Rome, Ministarstvo za ljudska prava i izbjeglice Bosne i Hercegovine, mišljenja je,

da položaj i politike koje se kreiraju i umjerene su prema Romima, jesu poboljšane u periodu od 2009. godine, ali je i stava da je potrebno i dalje raditi na uključivanju Roma u bosanskohercegovačko društvo kroz zajedničku sinergiju svih uključenih na implementaciji politika koje se kreiraju za Rome – kažu za Newipe.

„Maliciozni“ bi možda mogli primijetiti da kroz ovaj odgovor Ministarstvo saopštava da Romi nisu dio bh. društva, već se čine značajni napori da se oni u njega ipak uključe.

U Ministarstvu će se zato pohvaliti da je u posljednjih 10 godina iz budžeta na svim nivoima vlasti, uključujući i donatorska sredstva izdvojeno više od 50 miliona KM, za implementaciju strateških ciljeva i mjera iz Akcionih planova za Rome.

U toj sumi ipak je ogroman procent koje su u BiH uložile strane vlade, posebno s obzirom na činjenicu da se budžet za Rome u BiH svake godine smanjuje.

Konkretno, a prema podacima Ministarstva, taj novac je utrošen za:

– izgrađeno je i sanirano ukupno 1.115 stambenih objekata, a 2.102 porodice su korisnici infrastrukturnih projekata,

– 1.030 osoba je zaposleno kod poslodavaca ili su prošli kroz proces samozapošljavanja,

– 5.000 osoba prošlo kroz preventivne preglede za specifična oboljenja, 150 porodica je obuhvaćeno dobrovoljnim zdravstvenim osiguranjem i angažirano je 150 romskih medijatora.

Ministarstvo za ljudska prava i izbjeglice Bosne i Hercegovine iz svog budžeta u periodu od 2012. godine do danas, izdvojilo je ukupno 370.000 KM grant sredstava romskim organizacijama.

U 2020. godini iz budžeta Ministarstva izdvojena su i grant sredstva za obrazovanje Roma u iznosu od 48.000. U Ministarstvu tvrde da je, prema posljednjim prikupljenim podacima, stopa završetka osnovnog obrazovanja povećana je za 3, a za srednje obrazovanje za l9 posto.

Akcioni planovi – želje i realizacija

Udruženje Euro Rom koristilo je finansijska sredstva od EU ali ne direktno kao implementatori nego kao partneri većim organizacijama u okviru projekata koje su oni implementirali. To su obično bile međunarodne organizacije a oni su bili potprimatelji određenog granta kojim su realizovali aktivnosti. Dosta je urađeno ali je moglo i više da se od samog starta krenulo na lokani nivo, smatra Nedžad Jusić.

Najveći pomak, prema njegovommišljenju, napravljen je na podruju Tuzlanskog kantona u oblasti obrazovanja:

– To su bila sredstva EU i Romskog obrazovnog fonda. Zahvaljajujući tim programima nemamo više problem  da li romska djeca žele ili ne da se obrazuju, već samo koju srednju školu i koji fakultet upisati. Ali ti programi su se radili direktno sa romskom zajednicom, romskim porodicama, a važna je i činjenica da je nadležnost obrazovanja na kantonalnom nivou.

Kriteriji za dobijanje sredstava EU su visoki, kaže Jusić:

-I tu dobijaju uglavnom velike međunarodne organizacije. Onda oni uzmu partnere, potprimatelje, neku domaću organizaciju i to se razvodni. Ipak, mislim da bi bilo kud i kamo korisnije da se radi direktno sa lokalnim organizacijama. Naprimjer, Grad Tuzla ima aktuelani plan za rješavanje problema Roma u kojem su konkretne aktivnosti – da li ćemo upisati 20 djece u vrtiće, uraditi 100 metara puta, pomoći nabavku udžbenika… konkretne su aktivnosti u lokalnim politikama. U tim lokalnim politikama nema nekih troškova koji nisu direktno usmjereni na potebe romske zajednice.

U Evropskoj uniji smatraju da je BiH postigla određeni napredak u oblasti stambenog zbrinjavanja, ali da ostaje još mnogo toga da se uradi u oblastima zapošljavanja, zdravstvene zaštite i socijalne uključenosti:

–Pozitivan korak napravljen je u aprilu 2022. godine, kada je Vijeće ministara BiH usvojilo Akcioni plan na nivou cijele države za socijalno uključivanje Roma i Romkinja za 2021-2025. godinu, koji obuhvata antidiskriminaciju i borbu protiv anti-ciganizma, stanovanje, zapošljavanje, obrazovanje i zdravstvenu zaštitu. Njegovi strateški ciljevi i mjere su u velikoj mjeri usklađeni sa Poznanjskom deklaracijom. Međutim, implementacija Akcionog plana će zahtijevati odgovarajuća finansijska sredstva sa svih nivoa vlasti, kao i stalno praćenje.

Akcionim planovima do 2025. za pobiljšanje života Roma u BiH precizirano je da je za tu namjenu potrebno skoro 100 miliona KM, na godišnjem nivou oko 20 miliona. Ali suma koja se izdvaja je višestruko niža, uključujući i donatorska sredstva:

–Planirani milioni iz akcionih planova su nedostižni, a išli smo na minimalne iznose. Međutim, nećemo doći ni do toga jer nema koordinacije između lokalnog i državnog nivoa – kaže Jusić.

Zbog toga su došli na ideju da se napravi platforma za Rome u Ministarstvu za ljudska prava BiH, gdje bi na jednom mjestu imali registar potreba, projekata, te ostalog potrebnog da se ciljevi o kojima se govori već decenijama počnu i dostizati.

(Newipe)