Reakcija povodom obilježavanja godišnjice potpisivanja Zeničke rezolucije

Dana 27. maja na zgradi nekadašnje Sultan Ahmedove medrese u Zenici svečano je otkrivena spomen-ploča Zeničkoj rezoluciji. Muftijstvo zeničko je postavljanjem spomen-ploče obilježilo mjesto gdje su 26. maja 1942. godine “27 uglednih zeničkih Bošnjaka potpisali (su) Zeničku rezoluciju”, što je predstavljeno kao “čin građanske hrabrosti kojim su spašeni životi mnogih Roma u Bosni i Hercegovini”.

DOKUMENT KOJI JE SPASIO BH. ROME?!

Sadržaj spomen ploče ne spominje od koga su Romi bili ugroženi i zbog čega su zenički uglednici morali reagovati u svrhu njihovog spašavanja. Izostavljanjem istorijskog konteksta koji bi pojasnio sudbinu romske populacije u proljeće ratne 1942. godine, naglasak je stavljen isključivo na rezoluciju, odnosno njene potpisnike. Tako su i brojni mediji prenijeli vijest o važnosti sjećanja na okupljanje zeničkih muslimanskih uglednika i potpisivanje rezolucije uz interpretaciju da su “tada Rome proglasili muslimanima kako bi spriječili njihovo odvođenje iz Zenice, ali i cijele Bosne i Hercegovine u logor Jasenovac gdje bi kao i Romi iz Hrvatske bili osuđeni na sigurnu smrt”. S obzirom na to da se se vrlo često u javnom prostoru spominje Zenička rezolucija kao “dokument koji je spasio zeničke i bosansko-hercegovačke Rome sigurne smrti u Jasenovcu” ovom prilikom ćemo se osvrnuti na njen sadržaj i istorijski kontekst koji je doveo do njenog objavljivanja.

RASNI ZAKONI U NDH

S uspostavom Nezavisne države Hrvatske 10. aprila 1941. godine položaj Roma se dramatično mijenja. Do tada neprimjetni i marginalizovani Romi, s proklamacijom rasnih zakona (Zakona o državljanstvu, Zakona o rasnoj pripadnosti, Zakona o zaštiti arijske krvi i časti hrvatskog naroda) proglašeni su nearijevcima, nepoželjnim rasnim elementom koji biva lišen osnovnih ljudskih prava i zaštite države. Diskriminacija kojoj su Romi vijekovima bili izloženi u novom državom okviru prerasta u teror koji po formi i intenzitetu vremenom postaje sve brutalniji. Vodeći se rasnim zakonima i lokalne vlasti su donosile antiromske mjere kojima su Rome stigmatizirali, dehumanizirali (javno označavanje Roma oznakom “Ciganin”), te im ograničili slobodu kretanja. Postajući sve svjesniji antiromske politike koju provode ustaške vlasti Romi iz Bijeljine – sredine koja je prema rezultatima popisa stanovništva iz 1931. godine imala najbrojniju romsku populaciju u Bosni i Hercegovini – odlučile su se zatražili pomoć i zaštitu svog života i imetka. S tom namjerom obratili su se jula 1941. vrhovnom organu Islamske zajednice NDH, tj. Ulema medžlisu izražavajući strah za dalju sudbinu svoje zajednice.

ROMI ARIJEVCI

Njihove žalbe naišle su na razumijevanje Islamske zajednice NDH koja je cijelom problemu dala vjerski smisao i tumačila ga kao atak na Islam i muslimane. Odlučna da reaguje kod državnih vlasti, okupila je muslimanske intelektualce sa zadatkom da propitaju i zauzmu argumentovan stav po pitanju rasnog porijekla Roma muslimana. U svome radu konsultovali su knjigu dr Leopolda Glücka pod naslovom „Zur physichen Antropologie der Zigenner in B. und der H” u kojoj autor insistira na posebnim etničkim karakteristikama muslimanskih Roma u BiH, i tome da oni „pripadaju arijskoj, odnosno indoeuropskoj/indogermanskoj/rasi“. Svojim istraživanjem ustanovili su da se Romi u BiH islamske vjere dijele na Bijele Rome i Crne Rome, tzv. čergaše. Bijeli Romi su romskog porijekla, ali su se miješanjem s domicilnim stanovništvom „pohrvatili“, zaboravili romski jezik, imali stalno zanimanje i prebivališe obitavajući u većim gradovima poput ostalih muslimani od kojih se gotovo nikako ne razlikuju. Za razliku od Bijelih Roma koji su prihvatili sedentaran način života, Crni Romi su se zbog nomadskog način življenja i upotrebe romskog jezika (mada poznaju i domaći) smatrali pravim Romima. Zaključci muslimanskih intelektualaca dostavljeni su Ministarstvu unutrašnjih poslova preko Poglavnikovog povjereništva u Sarajevu čime je ovo pitanje uz vjersku dobilo i političku podršku muslimanske elite. Iz dotičnog ministarstva uslijedila je brza reakcija. Već 30. avgusta 1941. godine obznanjena je odluka da se u Bijele Rome „nema dirati, jer se isti imadu smatrati arijevcima”. Odluka je suštinski značila da su Bijeli Romi dobili državljanstvo NDH, odnosno sva prava koja proističu iz tog statusa. Tako je političkom odlukom ustaških vlasti jedan dio rasno nepoželjnih Roma izmijenio svoju rasnu klasifikaciju. Za razliku od Bijelih Roma, nomadski Romi, čergaši ostali su glavna meta ustaške antiromske politike koja je izraz svoje brutalnosti pokazala u likvidacijama koje su uslijedile već ljeta 1941. godine širom Nezavisne države Hrvatske. Iako je imovinsko stanje većine Roma bilo iznimno loše ustaške vlasti su im oduzimale iole vrijedan imetak te ga, nakon podržavljenja, prodavale putem dražbe.  

POČETAK MASOVNE DEPORTACIJE U JASENOVAC

Antiromska politika, do tada ispoljena u formi pojedinačnih hapšenja i oduzimanja imovine, dodatno je radikalizovana godinu dana kasnije. Ministarstvo unutrašnjih poslova uputilo je 19. 5. 1942. godine naredbu župskim policijskim organima „da pokupe sve cigane na području kotareva” čime je otpočela akcija masovnog hapšenja i deportacije Roma u logor Jasenovac. Kratka naredba nije spominjala Bijele Rome, odnosno njihovo izuzimanje tako da su Romi muslimani iz okoline Travnika uhapšeni i odvedeni u jasenovački sistem logora. Postalo je očigledno da su ustaške vlasti krenule s masovnom likvidacijom romske populacije. Zabrinuti za Rome muslimane zenički uglednici 26. maja potpisuju tzv. Zeničku rezoluciju kojom se suprotstavljaju rasnom tretiranju Roma muslimana. Postavljajući Islam naspram tada dominantnih ideologija konstatuju da on ne poznaje razlikovanje ljudi po rasi i klasi, već kao jedini kriterij koristi kulturu i ličnu vrijednost pojedinca. Pozivajući se na islamske vrijednosti “najenergičnije i najžešće osuđuju svako izdvajanje i razlikovanje ovih muslimana (Bijelih Roma, op.a) od ostalih” te “jednodušno traže, da ovi muslimani imaju isti položaj kao i svi ostali muslimani Herceg Bosne”. Želeći izbjeći bilo kakvu nedoumice na koga se rasni zakoni i spomenuta naredba o hapšenju Roma trebaju odnositi, potpisnici u 2. paragrafu rezolucije izričito navode da “Pod pojmom “Cigani” imade se smatrati samo necivilizovani nomad (skitnica) koji nema stalnog nastana, niti određene uljudbe, nego se skita od mjesta do mjesta, provodi lupeški život i za koga ne postoje nikakve ni državne ni druge granice.” Definišući jasno ko se treba smatrati “Ciganinom” kao nepoželjnim rasnim elementom potpisnici rezolucije su čergaše podcrtali kao metu zahuktalog antiromskog terora. Zahtjevi potpisnika rezolucije da vlasti poštuju odluku od avgusta prošle godine kojima su Bijeli Romi proglašeni arijevcima, da se oslobode odvedeni Romi muslimani u logore, i da se kazne svi oni koji su povrijedili spomenutu odredbu stigli su do Ministarstva unutrašnjih poslova. Zenička rezolucija bila je očit znak uznemirenosti i neslaganja bosanskohercegovačkih muslimana s politikom koja je provođena prema Romimam muslimanima. Ne želeći dalje hraniti njihovo nezadovoljstvo ubrzo je u logor Jasenovac upućena naredba da se oslobode pristigli muslimanski Romi. Angažman muslimanskih uglednika i Islamske vjerske zajednice NDH bio je motivisan zaštitom njihovih suvjernika, a nikako brigom za cijelu romsku zajednicu. Dok su pokušavali dazaštite Bijele Rome od državne antiromske politike, ista je kontinuirano provođena nad Crnim Romima (čergašima).                       

NEDOSTATAK IZVORNIH DOKUMENATA

Na osnovu dostupne građe teško je procijeniti u kolikoj mjeri se uspjelo u spašavanju Bijelih Roma. Svjedočenja savremenika i fragmentarni izvorni podaci otkrivaju da su Romi svih konfesija stradali u Jasenovcu. Uskoro po dolasku u logor bili su likvidirani ili su do čina likvidacije bili korišteni kao radna snaga pri izgradnji logorskog nasipa, na poljoprivrednim radovima. S tim u vezi ostaje otvorenim pitanje masovnosti ukupnog stradanja romske populacije u Bosni i Hercegovini. Zbog nedostatka izvornih dokumenata, ali i opšte marginaliziranosti Roma ni danas nije poznat tačan broj ubijenih, ali veličinu njihovog stradanja tokom Drugog svjetskog rata tek naslućuje podatak da ih je na području Bosne i Hercegovine, prema popisnim rezultatima iz 1948. godine, bilo svega 442.

ZAKLJUČAK

Zeničku rezoluciju kojom su se zenički muslimani u opasnim ratnim okolnostima založili za Bijele Rome treba cijeniti kao human i hrabar čin. Ali, u kontekstu svega navedeno, a radi poštovanja romskih žrtva, trebali bi smo se suzdržati od pretencioznih izjava da je tokom Drugog svjetskog rata spašena romska populacija u Bosni i Hercegovini kako se to u medijima neprimjereno tvrdi naročito 2. avgusta kada se obilježava Međunarodni dan sjećanja na romske žrtve holokausta.

---

Autorica teksta je Dr. Sanja Gladanac Petrović, naučna saradnica na Institutu za historiju Univerziteta u Sarajevu.